З майго боку было б больш тактоўна не перашкаджаць аднаму зь нешматлікіх набажэнстваў, якія ў нас яшчэ засталіся. Хоць мы і паставілі пад сумнеў практычна ўсё, але яшчэ падтрымліваем культ Паэзіі і Паэтаў, і гэта, напэўна, адзінае Боства, якое мы не саромеемся ўсхваляць зь вялікай пампезнасьцю, нізкімі паклонамі, напышлівым голасам… Ах, ах, Шэлі! Ах, ах, Славацкі! Ах, слова Паэта, місія Паэта і душа Паэта! І ўсё-ткі мне трэба накінуцца на гэтыя мольбы і сапсаваць, у меру сваіх магчымасьцяў, гэты рытуал у імя… ды проста ў імя элемэнтарнай злосьці, якую ў нас выклікае любая стылістычная памылка, любы фальш і ўцёкі ад рэчаіснасьці. І, паколькі я ўступаю ў бітву са сфэрай узвышанай, ледзьве не паднябёснай, дык і сам павінен асьцерагацца, каб не ўзьляцець, як балёнік, і ня страціць цьвёрдай глебы пад нагамі.
Тэзіс гэтага нарысу – што амаль ніхто ня любіць вершаў і што сьвет рыфмаванай паэзіі ёсьць сьветам фіктыўным і сфальшаваным, – дапускаю, можа падацца наколькі сьмелым, настолькі ж і несур'ёзным. Аднак я стаю вось тут перад вамі і заяўляю, што мне вершы зусім не падабаюцца, больш за тое –наганяюць на мяне нуду. Мабыць, вы скажаце, што я – нікчэмны невук? Але я працую ў мастацтве даўно і ягоная мова не зьяўляецца для мяне такой ужо чужой. Таксама вы ня можаце выкарыстаць супраць мяне свайго ўлюбёнага аргумэнту, сьцьвярджаючы, што я, маўляў, не валодаю паэтычным пачуцьцём, бо насамрэч я яго маю, і ў даволі вялікай ступені – і калі паэзія зьяўляецца мне ня ў вершах, але зьмяшаная зь іншымі, больш празаічнымі элемэнтамі, напрыклад, у драмах Шэксьпіра, прозе Дастаеўскага і Паскаля, або проста падчас звычайнага заходу сонца, мяне ахоплівае трымценьне, як і ўсіх іншых сьмяротных. Чаму ж тады мяне нудзіць і мучыць гэты фармацэўтычны экстракт пад назвай "чыстая паэзія", асабліва калі ён падносіцца ў вершаванай форме? Чаму я не магу трываць гэтага манатоннага і заўжды ўзьнёслага сьпеву, чаму рытм і рыфма наводзяць на мяне сон, чаму мова паэтаў здаецца мне найнецікавейшай з усіх магчымых моваў, чаму гэтая Краса так слаба мяне вабіць і чаму, датычна стылю, я ня ведаю нічога горшага і нічога больш сьмешнага за тую манэру, зь якой Паэты гавораць пра сябе і сваю Паэзію?
Можа, я і быў бы схільны прызнаць нейкую адмысловую непаўнавартасьць такога свайго стаўленьня… калі б ня пэўны досьвед… пэўны навуковы досьвед… Пракляты мастацтвам Бэкан! Раю вам ніколі не праводзіць досьледаў на тэрыторыі мастацтва, бо яно гэтага не церпіць – а ўсе дэклямацыі на гэтую тэму могуць ацалець толькі з умовай, што ня знойдзецца нікога настолькі бестактоўнага, каб усё-ткі спраўдзіць, наколькі гэтыя досьледы суадносяцца з рэчаіснасьцю. Напрыклад, шмат пра што мы даведаліся б, калі б пачалі вывучаць, наколькі чалавек, які захапляецца Бахам, можа наагул захапляцца Бахам, г.зн. наколькі ён здольны ўхапіць і з музыкі, і з Баха. Ці не давялося мне (нягледзячы на тое, што я ня здольны сыграць на фартэпіяна "сабачы вальс") даць не бяз посьпеху два канцэрты – канцэрты, якія заключаліся ў тым, што я, анансаваўшы выкананьне сучаснай музыкі, пачаў тарабаніць па клявішах бяз складу і ладу, дамовіўшыся загадзя пра аплядысмэнты зь некаторымі ўтаямнічанымі ў інтрыгу знаўцамі? Якое шчасьце для тых, хто разважае пра мастацтва высокім стылем Валеры, што яны не апускаюцца да падобных канфрантацый. Той, хто падыдзе да нашай эстэтычнай Імшы з таго ж боку, што і я, лёгка ўбачыць, што гэтае царства ўяўнай Сьпеласьці насамрэч зьяўляецца найнясьпелейшай падваротняй чалавецкасьці, дзе пануе блеф, містыфікацыя, снабізм, фальш і дурасьць. І для нашага акасьцянелага мысьленьня было б добрай гімнастыкай уяўляць час ад часу самога Поля Валеры ў ролі пробашча Нясьпеласьці, басаногага ксяндза ў куцых штоніках.
Я меў такі досьвед дасьледваньняў: камбінуючы асобныя выслоўі альбо фрагмэнты выслоўяў зь вершаў якога-небудзь паэта, складаў абсурдны верш і чытаў яго ў коле шчырых прыхільнікаў як новы твор прарока, выклікаючы ўсеагульнае захапленьне; або пачынаў правяраць веданьне імі падрабязнасьцяў з той ці іншай паэмы і прыходзіў да высновы, што "прыхільнікі" нават не прачыталі яе цалкам. Як жа гэта? Захапляцца, і нават не дачытаць да канца? Атрымліваць столькі асалоды ад "матэматычнай дакладнасьці" паэтычнага слова і не заўважыць поўнага парушэньня дакладнасьці? Так разумнічаць, столькі казаць на гэтыя тэмы, насалоджвацца нейкімі тонкасьцямі, нюансамі – і адначасна рабіць такія грубыя і такія элемэнтарныя памылкі. Канешне, кожны з тых вопытаў выклікаў абурэньні і абразы, а прыхільнікі кляліся ўсімі сьвятымі, што гэта ня так… што ўсё-ткі… але гэты гарох адскокваў ад цьвёрдай скалы Досьведу.
У выніку я апынуўся перад такой дылемай: тысячы людзей пішуць вершы; сотні тысяч захапляюцца гэтай Паэзіяй; знакамітыя геніі выказваліся ў вершаванай форме; з даўным-даўна Паэт у пашане – і побач з гэтай гарой хвалы і славы – я, са сваім падазрэньнем, што паэтычная імша праходзіць у суцэльнай пустэчы. О, калі б мяне толькі гэтая сытуацыя не забаўляла, то я, напэўна, быў бы моцна ўстрывожаны!
Але, нягледзячы на гэта, дасьледваньні вельмі ўзмацнілі мой дух, і я ўжо сьмялей пачаў шукаць адказы на гэта пакутлівае пытаньне: чаму мне не да спадобы чыстая паэзія? Чаму? Ці ня з той самай прычыны, зь якой мне не смакуе і цукар у чыстым выглядзе? Цукар добры, каб падсаладзіць каву, але не для таго, каб есьці яго лыжкай з талеркі, як кашу. У чыстай рыфмаванай паэзіі вымотвае яе празьмернасьць; там зашмат паэзіі, зашмат паэтычных словаў, зашмат мэтафар, зашмат сублімацыі, зашмат, канец канцоў, канцэнтрацыі і ачышчэньня ад якіх-кольвек антыпаэтычных элементаў, у выніку чаго вершы робяцца падобнымі да хімічных прадуктаў.
Сьпеў – вельмі ўрачыстая форма выказваньня… Але вось цягам стагодзьдзяў расьце колькасьць сьпевакоў, якія, сьпяваючы, вымушаныя прымаць позу сьпевака, і гэтая поза зь цягам часу становіцца ўсё больш акасьцянелай. Адзін сьпявак падахвочвае іншага, адзін другога ўмацовае ўва ўсё больш упартым сьпеве, да самазабыцьця – і, хопля, яны ўжо сьпяваюць не для натоўпу, а адзін для аднаго; і шляхам няспыннага суперніцтва паміж імі, непарыўнага самаўдасканаленьня ў сьпеве ствараецца піраміда, чыя вяршыня сягае неба і на якую мы зачаравана глядзім зьнізу, зь зямлі. Тое, што павінна было быць караткачасовым узьлётам прозы, стала праграмай, сыстэмай, прафэсіяй – і сёньня быць паэтам азначае тое самае, што быць інжынэрам або лекарам. Верш у нас разросься да пачварных памераў, і ўжо ня мы ім кіруем, а ён кіруе намі. Паэты ператварыліся ў рабоў – мы маглі б акрэсьліць паэта як істоту, якая ўжо ня можа выказваць сябе, а вымушаная выказваць Верш.
Але ж у мастацтве, напэўна, ня можа быць важнейшага заданьня, чым акурат гэта: выказваць сябе. Мы ніколі не павінны выпускаць з поля зроку тую ісьціну, што ўсякі стыль, усякая акрэсьленая поза фармуюцца шляхам адбору і ўрэшце вядуць да зьбядненьня. Таму мы ніколі не павінны дазваляць, каб якая-кольвек поза надта абмяжоўвала нашы магчымасьці, стаючыся нам затычкай у роце – а калі гаворка ідзе пра такую штучную і нават прэтэнцыёзную позу, як поза "сьпевака", нам пагатоў належала б праявіць абачлівасьць. Але калі гаворка ідзе пра мастацтва, мы, як і раней, нашмат больш высілкаў і часу аддаем удасканаленьню таго ці іншага стылю, той ці іншай позы, чым таму, каб захаваць стасоўна іх унутраны сувэрэнітэт і свабоду, каб выпрацаваць прымальныя суадносіны паміж намі і нашай позай. Магло б здацца, што Форма ёсьць для нас каштоўнасьцю самой у сабе, незалежна ад таго, наколькі яна нас узбагачае ці абядняе. Мы палка ўдасканальваем мастацтва, але ня надта пераймаемся пытаньнем, да якой ступені яно яшчэ захавала сувязь з намі. Мы песьцім Паэзію, не заўважаючы, што прыгожае неабавязкова павінна быць "да твару". Таму, калі мы хочам, каб культура ня страціла ўсякіх сувязяў з чалавечай адзінкай, мы мусім час ад часу прыпыняць сваю творчую працу і правяраць, ці выражае нас тое, што мы ствараем.
Існуюць два супрацьлеглыя віды гуманізму: першы, які можна назваць рэлігійным, намагаецца апусьціць чалавека на калені перад здабыткам чалавечай культуры, прымушае нас усхваляць і шанаваць, напрыклад, Музыку або Паэзію, або Дзяржаву, або Боства – тады як другая, больш свавольная плынь нашага духу, акурат намагаецца вярнуць чалавеку яго сувэрэнітэт і незалежнасьць ад гэтых Багоў і Муз, якія, урэшце, зьяўляюцца ягонымі, чалавечымі, стварэньнямі. У гэтым апошнім выпадку слова "мастацтва" пішацца з маленькай літары. І бясспрэчна тое, што стыль, які здольны ахапіць дзьве тэндэнцыі – больш поўны, аўтэнтычны і дакладней адлюстроўвае нашую прыроду за стыль, які са сьляпой упартасьцю выражае толькі адзін з гэтых двух полюсаў нашых адчуваньняў. Але з усіх творцаў паэты, напэўна, належаць да тых, хто з найбольшай апантанасьцю падае на калені – найбольш моліцца – яны сьвятары par excellence i ex professo, і Паэзія пры такім разуменьні становіцца свяшчэннадзействам. Акурат гэтая выключнасьць прыводзіць да таго, што стылю і позе паэтаў уласьцівая страшэнная аднабаковасьць, якая нічым не кампэнсуецца.
Пагаворым яшчэ трошкі пра стыль. Мы сказалі, што творца павінен выказваць сябе. Але, выказваючы сябе, ён таксама павінен дбаць пра тое, каб манэра ягонага маўленьня адпавядала ягонаму сапраўднаму месцу ў сьвеце, павінен паказаць ня толькі сваё стаўленьне да сьвету, але і сьвету да сябе. Калі я, напрыклад, будучы баязьліўцам, ужываю гераічны тон, то такім чынам я дапускаю стылістычную памылку. Але калі я выказваюся так, нібы ўсе мяне паважаюць і любяць, хаця насамрэч людзі мяне ня цэняць і ня любяць, я таксама раблю стылістычную памылку. Калі ж мы хочам усьвядоміць сваё сапраўднае месца ў сьвеце, мы не павінны пазьбягаць сутыкненьня з рэальнасьцямі, адрознымі ад нашай. Чалавек, што сфармаваўся, стасуючыся толькі зь людзьмі, якія падобныя да яго, зьяўляецца прадуктам выключна свайго асяродзьдзя, і таму ягоны стыль будзе вузейшы й горшы чым у таго, хто знаёмы з рознымі асяродзьдзямі й рознымі людзьмі. І такім чынам у паэтах непрыемна ўражвае ня толькі гэтая іхняя нічым не ўраўнаважаная набожнасьць, гэтая поўная адданасьць Паэзіі, але і іхнія страўсіныя паводзіны ў дачыненьні да рэчаіснасьці: абараняючыся ад рэчаіснасьці, яны ня хочуць яе ані бачыць, ані ведаць, наўмысна ўпадаюць у стан ачмурэньня, які ёсьць праявай слабасьці, а ня сілы.
Ці не для саміх паэтаў пішуць паэты? Ці не шукаюць яны выключна прыхільнікаў, то бок такіх самых людзей, як і яны самі? Ці гэтыя вершы ня ёсьць параджэньнем пэўнай замкнёнай групы? Ці не гермэтычныя яны? Канешне, я не папракаю іх у "цяжкасьці" – не патрабую, ані каб яны пісалі "зразумела для ўсіх", ані каб яны "спусьціліся зь неба". Гэта азначала б патрабаваць, каб яны дабраахвотна адмовіліся ад такіх найістотнейшых каштоўнасьцяў, як сьвядомасьць, розум, павышаная чульлівасьць, глыбейшыя веды пра жыцьцё і сьвет дзеля таго, каб апусьціцца да пасрэднага ўзроўню – о, не, ніякае мастацтва, якое сябе паважае, ніколі не пагодзіцца на такое! Разумны, тонкі, узьнёслы і глыбокі павінен казаць разумна, тонка і глыбока, рафінаваны – казаць рафінавана, бо высокае існуе, і існуе не для таго, каб яго зьніжаць. Таму зусім ня дрэнна, што сучасныя вершы не даступныя абы-каму, але дрэнна, што яны народжаныя ў аднабаковым, цесным судатыкненьні падобных сьветаў, падобных людзей. Сам я зьяўляюся аўтарам, які ўпарта бароніць свой узровень – але адначасова (згадваю, каб мяне не абвінавацілі, што я практыкую тое самае, з чым змагаюся) мае творы ані на хвіліну не забываюць, што па-за маім маленькім сьветам існуюць яшчэ і іншыя. І калі я не пішу для натоўпу, то ўсё-ткі пішу так, нібыта мне пагражае натоўп, або я залежны ад натоўпу, або мяне стварае натоўп. Ніколі мне не прыходзіла ў галаву прымяраць позу "майстра", "пісьменьніка", сьпелага, прызнанага творцы, бо я выступаю акурат у ролі кандыдата на званьне творцы, я той, хто хоча быць усяго толькі сьпелым – у няспыннай і бязьлітаснай сутычцы з усім, што перашкаджае майму разьвіцьцю. І мастацтва маё выкшталтавалася не ў сутыкненьні з групай суродных мне людзей, а на падставе майго стаўленьня да ворага і сутыкненьня з ворагам.
А што паэты? Ці можа ацалець верш паэта, калі трапіць у рукі ня сябра-паэта, а ворага, або ў рукі непаэта? Як і ўсякае выказваньне, верш павінен быць задуманы і ўвасоблены так, каб не прынесьці ганьбы свайму стваральніку нават тады, калі б твор нікому не падабаўся. Больш за тое, трэба, каб вершы ня ганьбілі стваральніка ані ў тым выпадку, калі яны не падабаюцца і самому творцы. Бо ніводны паэт ня зьяўляецца выключна паэтам, у кожным паэце жыве непаэт, які не сьпявае і ня любіць сьпеваў… а чалавек – гэта нешта большае, чым паэт. Стыль, народжаны сярод прыхільнікаў той самай рэлігіі, гіне ў сутыкненьні з натоўпам няверных; ён ня здольны ані абараняцца, ані змагацца; ня здольны весьці сапраўднае жыцьцё; гэта ўбогі стыль.
Дазвольце паказаць вам такую сцэнку… Давайце ўявім, што ў таварыстве зь некалькіх чалавек адзін з іх устае і пачынае сьпяваць. Большасьці слухачоў гэты сьпеў дакучае; але сьпявак ня хоча разумець гэтага; не, ён паводзіцца так, нібы ім захапляюцца, патрабуе, каб усе ўпалі на калені перад гэтай Красой, прагне бясспрэчнага прызнаньня сваёй ролі Прарока; і хоць ніхто не надае ягонаму сьпеву вялікай вагі, ён напускае на сябе выгляд, нібы ягонае слова мае вырашальнае для ўсяго сьвету значэньне, ён поўны веры ў сваю Паэтычную Місію, пускае маланкі і навальніцы, грыміць, гудзе, шалее попусту; больш за тое, ён ня хоча прызнацца ані перад людзьмі, ані перад сабой, што гэты сьпеў нават яго самога нудзіць, мучыць, мардуе – бо выказваецца ён не свабодна, натуральна і шчыра, а ў форме, атрыманай у спадчыну ад іншых паэтаў, якая даўно ўжо згубіла кантакт зь непасрэдным чалавечым пачуцьцём; і ён ня толькі прамаўляе Паэзію, але і захапляецца Паэзіяй; будучы Паэтам, любіць веліч Паэтаў; ня толькі патрабуе, каб іншыя падалі перад ім на калені, але і сам падае перад сабою на калені. Хіба нельга пра такога чалавека сказаць, што ён узваліў надта вялікі цяжар на свае плечы? Бо ён ня толькі верыць у моц паэзіі, але і прымушае сябе самога да гэтай веры, ня толькі ахвяруе сабою дзеля іншых, але і прымушае іх, каб яны спажывалі гэты боскі дар, як аплатку. Як жа ў такім гермэтычным стане духу можа зьявіцца нейкая шчылінка, празь якую звонку туды ўварвалася б жыцьцё? І гаворка тут не пра нейкага трэцяраднага сьпевака, не, гэта таксама тычыцца і найзнакаміцейшых, найлепшых паэтаў.
Каб жа паэт мог паставіцца да свайго сьпеву як да маніі або абраду, каб жа яны сьпявалі як тыя, хто вымушаны сьпяваць, хаця ведаюць, што сьпяваюць у пустату. Каб жа замест гордага "я, Паэт" яны былі ў змозе сказаць гэтыя словы з сорамам альбо страхам…, або нават з агідаю… Але ж не! Паэт павінен захапляцца Паэтам!
І гэтае бясьсільле перад тварам рэчаіснасьці зьнішчальна адбіваецца на стылі і позе паэтаў. Але чалавек, які ўцякае ад рэчаіснасьці, ужо ні ў чым не знаходзіць апірышча… становіцца забаўкай стыхій. З таго моманту, як паэты страцілі з поля зроку канкрэтную чалавечую істоту, а погляд засяродзілі на абстрактнай Паэзіі, ужо нішто не магло ўтрымаць іх на нахільнай паверхні, што вядзе ў прорву абсурду. Усё ў іх пачало расьці само па сабе. Мэтафара, пазбаўленая хоць-якой аброці, пачала брыкацца і так разышлася, што цяпер у вершах ужо нічога, акрамя мэтафар, няма. Мова стала рытуальнай – усе гэтыя "ружы", "прыцемкі”, "смуткі" ці "болі", якія калісьці мелі нейкую сьвежасьць, праз залішне частае выкарыстаньне ператварыліся ў пусты гук – і тое самае датычыць і больш сучасных "сігналаў" і іншых "узьвіваў". Звужэньню мовы спадарожнічае звужэньне стыля, наступствам чаго стала тое, што вершы цяпер – гэта ўсяго некалькі сьвяшчэнных "перажываньняў", пададзеных у форме дакучлівых камбінацый абмежаванага лексікону. Па меры таго, як Звужэньне рабілася яшчэ Вузейшым, нічым не ўтаймаваная Прыгажосьць рабілася ўсё Прыгажэйшай, Глыбіня – Глыбейшай, Шляхетнасьць – Шляхетнейшай, Чысьціня – Чысьцейшай. Калі, з аднаго боку, пазбаўлены тармазоў верш разросься да памераў гіганцкай паэмы (падобнай на тыя пушчы, якія напраўду ведаюць толькі некалькі сьледапытаў), з другога боку, ён пачаў канцэнтравацца да памераў залішне ўжо сынтэтычных і гомэапатычных. Таксама пачалі займацца нейкімі вынаходніцтвамі і экспэрымэнтамі з грымасай надзвычайнай таямнічасьці – і гэтай нудлівай оргіі, паўтараю, нішто ўжо ня ў стане спыніць. Бо галоўнае тут ня творчасьць чалавека для чалавека, а толькі абрад, які выконваецца перад алтаром. А зь дзесяці вершаў як мінімум адзін будзе пра Веліч Паэтычнага Слова альбо Праслаўленьнем наканаваньня Паэта.
Пагодзімся, што гэтыя хваравітыя недамаганьні ўласьцівыя ня толькі паэтам. У прозе гэтая рэлігійная поза таксама прывяла да вялікіх спусташэньняў, і калі ўзяць, напрыклад, такія творы, як "Сьмерць Вэргілія" Броха, або "Уліс", або некаторыя рэчы Кафкі, то мы атрымаем такое самае ўражаньне, а менавіта – што "выдатнасць", "веліч" гэтых твораў урэчаўляецца ў пустаце, што яны належаць да той катэгорыі кніг, пра якія ўсе ведаюць, што яны выдатныя…, але якія адначасна чамусьці для нас далёкія, недаступныя і халодныя…, бо іх пісалі, стоячы на каленях, з думкай не пра чытача, а пра Мастацтва ці якую-небудзь іншую абстракцыю. Гэтая проза, народжаная тым самым духам, які жывіць паэзію, бясспрэчна, па сваёй прыродзе ёсьць "паэтычнай прозай".
Калі ад твораў мы пяройдзем да асоб паэтаў і да таго маленькага сьвету, які яны ствараюць разам са сваімі прыхільнікамі і клірам, то нам стане яшчэ больш цесна і задушна. Паэты ня толькі пішуць для паэтаў, але і хваляць, ушаноўваюць адно аднаго. Гэты абмежаваны сьвет няшмат чым адрозьніваецца ад іншых, такіх жа гермэтычных і вузка спэцыялізаваных: шахматысты лічаць шахматы вяршыняй усяго, што створана чалавекам, у іх свая герархія, яны размаўляюць пра Капаблянку з такой жа пабожнасьцю, як паэты – пра Малярмэ, і падмацоўваюць адзін у адным пачуцьцё ўласнай значнасьці. Але шахматысты не прэтэндуюць на ўнівэрсальнасьць сваёй ролі, і тое, што ўрэшце можна прабачыць шахматыстам, паэтам прабачыць нельга. Праз такую адасобленасьць паэты набрыньваюць да апакаліптычных памераў, а дробязныя праблемы набіраюць надзвычайную вагу. Давайце хаця б згадаем жудасныя спрэчкі пра асанансы, тон, зь якім вяліся дыскусіі на гэтую тэму – часам здавалася, што лёс чалавецтва залежыць ад таго, ці можна рыфмаваць "магу" і "ваду". Вось што здараецца, калі дух калектыўны бярэ верх над унівэрсальным духам.
Іншы факт, які ня менш кампрамэтуе паэтаў, – гэта іх колькасьць. Да вышэйпамянёных празьмернасьцяў дадаецца яшчэ празьмернасьць прарокаў. Гэтыя звышдэмакратычныя лічбы ўзрываюць знутры арыстакратычную і гордую паэтычную крэпасьць – і праўда, даволі забаўна выглядае, калі бачыш іх усіх разам на якім-небудзь зьезьдзе: якое зборышча выключных істот! Але ці не зьяўляецца мастацтва, якое зьзяе ў пустаце, ідэальнай дзялянкай для тых, хто ёсьць нічым, чыя пустая асабістасьць з захапленьнем занураецца ў гэтыя зьбедненыя формы? І ўжо зусім сьмешныя тыя крытыкі, тыя артыкульчыкі, афарызмы і эсэ на тэму паэзіі, якія зьяўляюцца ў прэсе. Вось дзе пераліваньне з пустога ў парожняе – але адначасна яно напышлівае і такое наіўнае, такое дзяціннае, што ня хочацца верыць, каб людзі пяра не адчувалі ўсёй сьмяхотнасьці гэтай публіцыстыкі. Гэтыя стылісты дагэтуль не зразумелі, што пра паэзію нельга пісаць паэтычным тонам, іхнія газэткі проста распірае ад падобнай псэўдапаэтычнай пісаніны. Таксама вельмі пацешна выглядаюць паэтычныя вечары, конкурсы і маніфэсты, зрэшты, хопіць ужо пра гэта.
Мяркую, што я больш-менш растлумачыў, чаму мяне не кранае рыфмаваная паэзія. І чаму паэты, якія цалкам прысьвяцілі сябе Паэзіі і без астатку падпарадкалі ўсіх сябе гэтай Інстытуцыі, забыўшы пра існаваньне канкрэтнага чалавека і заплюшчыўшы вочы на рэчаіснасьць, апынуліся (з даўняга часу) у катастрафічнай сытуацыі. Насуперак уяўнаму трыюмфу. Насуперак усёй пампезнасьці гэтага цырыманіялу.
Але я павінен аспрэчыць яшчэ адзін папрок.
Толькі дабраахвотным самападманам можна растлумачыць гэты нечуваны сымпліцызм, з дапамогаю якога паэты (людзі, наагул, не дурныя і не наіўныя) бароняць сябе, калі нехта закранае іхняе мастацтва. Шмат хто зь іх шукае паратунку ў цьверджаньні, што вершы яны пішуць дзеля ўласнага задавальненьня – так, нібы ўсе іхнія ўчынкі не абвяргаюць гэтай заявы. Ёсьць і такія, хто ўсур'ёз перекананы, што пішуць для народу, і што іхнія мудрагелістыя штукарскія шарады зьяўляюцца духоўнай спажывай для прасьцячкоў. Усе яны, аднак, непахісна вераць у грамадзкі рэзананс паэзіі, і ім цяжка будзе зразумець, як можна нападаць на іх з гэтага боку. Скажуць: Як гэта? Як вы можаце сумнявацца? Ці вы ня бачыце натоўпаў, якія прыходзяць на нашы паэтычныя вечары? Вялікіх накладаў, якімі перавыдаюцца нашыя зборнікі? А лекцыі, артыкулы, навуковыя працы, прысьвечаныя нам? А тое захапленьне, якім аточаныя нашыя славутыя паэты? Вы проста ня хочаце бачыць таго, што ёсьць…
Што я ім адкажу? Што ўсё гэта ілюзіі. Так, на іхнія паэтычныя вечары ходзяць натоўпамі, але таксама праўда, што нават найадукаванейшы слухач абсалютна ня ў стане зразумець верш, прачытаны на публіку. Колькі разоў мне даводзілася прысутнічаць на гэтых безнадзейных мерапрыемствах, на якіх чытаюць верш за вершам – пры тым, што кожны трэба зь вялікай уважлівасьцю прачытаць як мінімум тройчы, каб хаця б збольшага расшыфраваць ягоны зьмест. Наконт накладаў – мы цудоўна ведаем, што тысячы кніжак купляюцца, каб ніколі ня быць прачытанымі. Пра паэзію пішуць, як ужо было сказана, паэты. А захапленьне? Ці не выклікаюць яшчэ большай зацікаўленасьці коні на скачках? Але што супольнага мае спартовы азарт, зь якім мы назіраем за ўсякім спаборніцтвам, а таксама ўсе гэтыя нацыянальныя й іншыя амбіцыі, якія спадарожнічаюць скачкам, з сапраўдным мастацкім узрушэньнем?
Аднак такога адказу, хоць ён і слушны, было б недастаткова. Праблема нашых зносін з мастацтвам нашмат глыбейшая і складанейшая. Бясспрэчна – прынамсі, для мяне, – што, калі мы ўвогуле хочам хоць нешта ўва ўсім гэтым зразумець, то мы павінны цалкам парваць з тою занадта простаю думкай, што "мастацтва нас захапляе" і што "мы насалоджваемся мастацтвам". Не, мастацтва захапляе толькі да пэўнай ступені, а асалода, якую яно дае, сумніўная… Хіба можа быць інакш, калі судакрананьне зь вялікім мастацтвам – гэта пакутлівае, цяжкае дачыненьне зь людзьмі больш сталымі, надзеленымі больш шырокім кругаглядам і мацнейшымі пачуцьцямі. Мы не насалоджваемся, а, хутчэй, намагаемся насалоджвацца… і не разумеем… намагаемся зразумець…
Наколькі ж павярхоўнаю ёсьць думка, якая зводзіць гэтую складаную зьяву да простай формулы: мастацтва захапляе, бо яно прыгожае. – "Ах, так шмат снобаў… але я ня сноб, я шчыра прызнаюся, калі мне нешта не падабаецца", – кажа гэтая прастадушнасьць, і ёй здаецца, што гэтым усё ўжо вырашана.
Але ж тут выразна праяўляюцца чыньнікі, якія да эстэтыкі ня маюць ніякага дачыненьня. Як вы думаеце, калі б нас у школе не вучылі захапляцца мастацтвам, ці было б у нас, пасталелых, столькі ўжо гатовага захапленьня? Як лічыце, калі б уся нашая культурніцкая сыстэма не навязвала нам мастацтва – ці цікавіла б яно нас у той жа меры? Ці ня нашая патрэба ў міту, узьнясеньні ўвасабляецца ў гэтым нашым подзіве – і ці мы, узвышаючы вышэйшае, не ўзвышаемся самі? Але найперш: ці тыя пачуцьці захапленьня, подзіву нараджаюцца "з нас" альбо "паміж намі"? Калі на канцэрце гучыць бура воплескаў, гэта зусім не азначае, што, кожны, хто аплядуе, у захапленьні ад яго. Адзін нясьмелы воплеск выклікае іншы – адзін падахвочвае другога – і ўрэшце ўзьнікае такая сытуацыя, што кожны вымушаны ўнутрана прыстасавацца да гэтага калектыўнага шаленства. Усе "паводзяцца", нібы яны ў захапленьні, хаця "насамрэч" не захоплены ніхто, прынамсі, не ў такой ступені.
Таму было б памылкай, вартай жалю наіўнасьцю, калі б мы хацелі ад вершаў або ўсякага іншага віду мастацтва, каб яны вось так, проста, былі крыніцай чалавечай асалоды. І калі мы паглядзім на сьвет паэтаў і іх аматараў з гэтага гледзішча, то ўся яго абсурднасьць і сьмехатворнасьць падасца апраўданай: бо, верагодна, так мае быць, і натуральнаму парадку рэчаў адпавядае, каб мастацтва, як і захапленьне, якое яно выклікае, былі хутчэй стварэньнем калектыўнага духу, чым непасрэднай рэакцыяй асобнага чалавека.
І ўсё-такі – не. Усё-такі нават гэты падыход ня зможа ані выратаваць паэтаў, ані дадаць жыцьцёвых фарбаў і рэальнасьці ў іх паэзію. Бо калі рэальнасьць і ёсьць такою, то яны ўсё адно гэтага не ўсьведамляюць. Для іх усё проста: сьпявак сьпявае, а слухач у захапленьні слухае. Зразумела, калі б яны маглі прызнаць гэтыя ісьціны і зрабіць з гэтага ўсе высновы, тады мусіла б радыкальна зьмяніцца само іхняе стаўленьне да сьпеву. Але можаце захоўваць спакой: ніколі нічога ня зьменіцца ў паэтаў. І не паддавайцеся ілюзіям, быццам перад абліччам гэтых калектыўных сіл, якія фальшуюць нашае індывідуальнае адчуваньне, паэты выявяць пэўную волю да супраціву – хаця б дзеля таго, каб мастацтва не было фікцыяй і цырыманіялам, а сапраўднымі ўзаемінамі чалавека з чалавекам. Але ж не, гэтыя манахі лічаць за лепшае пакору!
Манахі? Гэта зусім ня значыць, што я праціўнік Пана Бога або ягоных шматлікіх ордэнаў. Але нават рэлігія памірае тады, калі ператвараецца ў абрад. Сапраўды, занадта лёгка мы ахвяруем на гэтых алтарах сваю аўтэнтычнасьць і вагу ўласнага існаваньня.
1951 г.
